Inhoudsopgave

De zilversmid Hans van Amsterdam

Dr. Lucas van Dijck


De tentoonstellingscatalogus Zilver uit 's-Hertogenbosch maakt melding van de goudsmid Hans van Amsterdam, werkzaam in 1535-1565.1 De op dezelfde pagina genoemde Jan van Amsterdam is identiek aan Jans en dus overbodig vermeld. Over hem zijn wij het volgende te weten gekomen.
Hans Gijsbertszoon van Amsterdam was waarschijnlijk afkomstig uit Amsterdam. Jn ieder geval leefden zijn (voor-)ouders niet in de Brabantse hoofdstad. Ook zijn opleiding genoot hij niet in Den Bosch. Een eerste teken van leven dateert van 6 augustus 1532, toen hij een „brodse" (stadsvignet) maakte voor de stadspijper Jacob Tynagel.2 Een jaar later werd hij aangezocht om een stadszegel ad legata te maken, dat nog bewaard is gebleven.3 Spoedig werd hij deken van het goudsmedengilde en daardoor nam hij een hoge positie bij zijn collega's in.4
We zien hem vele jaren actief voor de stad, maar helaas is niet altijd duidelijk om welke produkten het ging.5
In de rekeningen en notulen van het goudsmedengilde komt hij voor in 15466 als meester van het gilde, in 15577 en als gezworene.8
Hét pronkstuk van Bosch zilverwerk is de kokosnootbokaal van Hans van Amsterdam uit 1533-1534, die zich bevindt in het Metropolitan Museum of Art te New York. In de voormelde catalogus uit 1985 werd het nog aan een onbekende meester toegeschreven en gedateerd 1509-1510.

Leerlingen

Het is logisch dat enkele jonge leerlingen zo'n meester kozen: een zoon van Gielis van Os in 1535^ en een jonge man uit het huis 'de Roeypoert' in 15369, waarschijnlijk identiek aan Jan Daneelsoen,10 Zijn beroemdste leerling, levens muntenkenner en -verzamelaar, was Erasmus Jacobsz van Houwelingen vanaf 1538.11 In 1538 heeft hij waarschijnlijk nog een leerling gehad: Jan die Lewe, identiek aan Jan Hermans die Leeuw, muntmeester van de stad van 1566 tot voor 1632.12 In 1546 was hij leermeester van N.N. Heyns of van Heyns
1.A.M. Koldeweij. „Beknopt overzicht van goud- en zilversmeden uit 's-Hertogenbosch tot 1807, hun leerlingen en hun meestertekens", in: A.M. Koldeweij (eindred.), Zilver uit 's-Hertogenbosch. Van Bourgondisch tot Biedermeier (catalogus van de tentoonstelling te 's-Hertogenbosch, 1985) 41.
2.GAH, R 189.
3.J. van Cauteren e.a., „Catalogus Zilver uit 's-Hertogenbosch", in: Koldeweij, Zilver uit 's-Hertogenbosch, 176. no 32. GAH, stadsrekening 1534-1535.
4.GAH, Oud archief B-41, 16 november 1534.
5.GAH, Oud archief, stadsrekening 1534-1535. B-51, 1544-1545. B-58, 1551-1552. B-64, 1558. C-169, f 4, 1558.
6.GAH, Ambachtsgilden 312, f 45v.
7.GAH, Ambachtsgilden 312, f 67v.
8.GAH, Ambachtsgilden 312, f 70.
9.GAH, Ambachtsgilden 312, f 40.
1O.Zie noot 9. Door Koldeweij wordt hij bij vergissing Jan van Eelsoen genoemd (zie noot 1).
11.GAH, Ambachtsgilden 312, ff 30, 42v. Koldeweij noemt hem per vergissing meester Jacobsoen Hierasimis (noot 1). Er staat in feite meester Jacobsoen Hierasmus, dat is Erasmus Jacobszoon.
12.GAH, Ambachtsgilden 312, f 45v.
N.N. uit Grave13 en in 1551 werd Joachim die Wolf leerling14, vermoedelijk een verwant van zijn schoonvader, de priester Reinder de Wolf.

Huisvesting en gezin

Van 1532 tot 1536 heeft Hans van Amsterdam waarschijnlijk een huurpand gehad of bij een gezin ingewoond. Op 3 juni 1536 kocht hij van de erven van zijn collega-goudsmid Herman Preyt een huis in de Kerkstraat.15 Die straat was in de zestiende eeuw, zoals nu nog, het centrum van de Bossche goudsmeden.
Het pand in zijn bezit tot 27 juli 1547, toen hij het doorverkocht.
Niet duidelijk is waar zijn gezin woonde van 1547 tot 1555; toen kocht hij een huis aan de Hoge Steenweg.16 Het pand heette 'den (Gulden) Helm' en werd door Hans verkocht in 1564 of 1565.17 Zelf ging hij onder de Gevangenpoort wonen.
Hans trouwde liefst vier maal. Zijn eerste vrouw was Diericksken Philips Heeren18, dochter van Philip Peters Wouters Heeren bij Aleyt N.19 Dit huwelijk duurde waarschijnlijk van 1536 tot 1541.
Zijn tweede vrouw was Anna, natuurlijke dochter van de priester Reinier die Wolf.20 Dit huwelijk duurde tot 1549.
De derde vrouw was Maria Raso Sgroots, dochter van Raso Sgroots alias Persoons en van Katharina Gerarts Toelinck.21
Het laatste huwelijk was met Dingen Anthonis Brievincx22, weduwe van Gerart Janss van Vlymen. Zij nam deel aan de stadsloterij van 1562 onder de spreuk „Myn name is Dingen".
Alleen uit het eerste huwelijk kwamen kinderen voort:
1.Roelof van Amsterdam, overleden voor 15 mei 1570, was gehuwd met Eesken Wouter Raess. Zij hertrouwde met Jan Jan Gielysz23 na Hans een dochter te hebben geschonken:
A.Maria van Amsterdam, getrouwd met Gerlach of Geerlick van Bebberen.24
2.Aleyt van Amsterdam25 trouwde met Lambert Jans Strick26, woonachtig te Herpen.27 Zij hadden een dochter Johanna, die redelijk welvarend was, want zij werd 'juffrouw' genoemd.28
In de mannelijke lijn stierf de familie Van Amsterdam dus binnen twee generaties uit. Hans zelf stierf tussen 1575 en 1578.

Het werk van Hans van Amsterdam

Het zilvermerk van Hans is afgebeeld in de catalogus van 'Zilver uit 's-Hertogenbosch' en toont een zon met stralen in een cirkel.
Uit de archieven vinden we melding van de volgende artistieke activiteiten:
•6 augustus 1532: reparatie van de 'brodse' van Jacob Tynagel
13.GAH, Ambachtsgilden 312, f 46v.
14.GAH, Ambachtsgilden 312, f 47v.
15.GAH, R 1324, f 199v.
16.GAH, Oud archief. B-62. A.F.O. van Sasse van Ysselt, De voorname huizen en gebouwen van 's-Hertogenbosch, alsmede hunne eigenaars en bewoners in vroegere eeuwen, Aanteekeningen uit de Bossche schepenprotocollen, loopende van 1500-1810 (3 dln; 's-Hertogenbosch, [1911-1914]) III, 539.
17.GAH, Oud archief, B-71.
18.Van Sasse van Ysselt, De voorname huizen, II, 289, 290.
19.GAH, R 412 (oude inventarisnummering), 13 maart 1539. R 1333, 17 februari 1541.
20.GAH, R 1335, f 557. R 446 (oude inventarisnummering), 23 december 1552. R 1371, f 30, 7 november 1556.
21.GAH, R 1352, f 497v, 7 januari 1551. (Van Sasse van Ysselt, De voorname huizen, II, 194, spreekt van Raes Sgraets genaamd Persoens, wiens dochter Maria trouwde met Hans Gijsberts van Amstelredam - Leo Adriaenssen.)
22.GAH, R 1377, f 364, 21 februari 1560. R 1392, f 408, 15 mei 1570. Oud archief, B-81, 1574-1575. B-85, 1578-1579.
23.GAH, R 1405, f 188, 5 maart 1584.
24.GAH, R 1430, f 393. 25 mei 1591.
25.Haar weduwnaar kocht in 1593 de helft van een huis aan de Oude Dieze, gekomen van zijn schoonvader, waarvan hij de wederhelft reeds bezat (Van Sasse van Ysselt, De voorname huizen, II, 290) - Leo Adriaenssen.
26.GAH, R 1374, l februari 1560.
27.GAH, R 1405, f 188. R 1433, f 98, 10 februari 1595. Zie ook Van Sasse van Ysselt. De voorname huizen, I 138.
28.GAH, R 1460, f 189v, 4 juni 1613.
•1533-1534: kokosnootbokaal, in 1990 door Koldeweij toegeschreven aan Hans van Amsterdam.29
•1534-1535: 'Jan van Ampsterdamme' maakt het nieuwe stadszegel ad legata. Het wordt nog bewaard in het Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch.30
•1538-1539: op kosten van de stad Den Bosch maakt Hans het wapen van de graaf van Buren op de stadsfluiten in zilverbeslag.31
•1544-1545: reparatie van dezelfde stadsfluiten, indertijd geschonken door de graaf van Buren aan de stad.32
•1544-1545: werkzaamheden voor de stad.33
•1552-1553: werkzaamheden voor de stad.34
Hans van Amsterdam was tevens deken van de retorikers ofwel rederijkers, en wel in februari 1545.35 Daarnaast was hij in 1556-1557 deken van het handbooggilde.36 In het gilde van de zilversmeden wordt hij van 16 november 1534 tot 1564-1565 vermeld in diverse functies, zoals meester, deken en gezworene.37
Hoewel de aandacht voor een gemiddelde Bossche kunstenaar en vakman geen hoge mate van relevantie geeft, zou een totaalbeeld van alle kunstenaars op deze wijze tot een goede bronnenpublikatie kunnen leiden. Het bevestigt tevens het wat slordige en zeer onvolledige karakter van de catalogus uit 1985.
29.A.M. Koldeweij. In Buscoducis 1450-1629. Kunst uit de Bourgondische tijd te 's-Hertogenbosch. De cultuur van late middeleeuwen en renaissance (tentoonstellingscatalogus. Noordbrabants Museum te 's-Hertogenbosch) ('s-Gravenhage, 1990) 30.
30.R.A. van Zuijlen, Inventaris der archieven van de stad 's Hertogenbosch, chronologisch opgemaakt en de voornaamste gebeurtenissen bevattende. (Stadsrekeningen van het jaar 1399-1800) (2 stukken; 's-Hertogenbosch, 1863-1866) I, 514.
31.GAH, Oud archief, B-45.
32.GAH, Oud archief, A-5.
33.GAH, Oud archief, B-51.
34.GAH, Oud archief, B-59.
35.GAH, Oud archief, A-5.
36.GAH, Oud archief, B-64.
37.GAH, Ambachtsgilden 312, passim.

Afkortingen
GAHGemeentearchief 's-Hertogenbosch

De Brabantse Leeuw XLVI (1997) 6-9

Bossche Encyclopedie |